Fibule – złote a skromne

Dziś o fibulach czyli zapinkach. Był to rodzaj biżuterii. Zarówno dla mężczyzn jak i kobiet. Zapinki działały jak agrafki – spinano nimi ubrania, najczęściej na ramionach czy na klatce piersiowej. Były jednak przede wszystkim ozdobami, zatem oprócz funkcji praktycznej musiały również cieszyć oko, więc można by je porównać do  broszek.

Fibula celtycka na bogatości

Fibule są istotne w archeologii, ponieważ są świetnymi datownikami - ich formy zmieniały się co kilkadziesiąt a czasami nawet kilkanaście lat. Pewnie głównie z powodów zmieniających się trendów i gustów (zapewne głównie płci pięknej). 

Zmiany form fibul (Najdawniejsze dzieje ziem polskich)

Zapinki dostarczają również informacje o pochowanej osobie, jej statusie społecznym czy jej kontaktami międzyregionalnymi, ale również w skali makro ujednolicenie ich na całym obszarze środkowoeuropejskiego barbaricum świadczy o podobnej kulturze materialnej (i innych powiązaniach) tej strefy.

Fibule w Europie pojawiły się w później epoce brązu czyli ok. 1500 lat p.n.e. wypierając różnokształtne szpile, które były wtedy modne. 

Fragment szpili z epoki brązu

W tym okresie bardzo popularny był ornament spirali. Występował on zarówno na szpilach jak i zapinkach czy naramiennikach. Być może było to nawiązanie do tarczy słonecznej, bowiem kult tego ciała niebieskiego jest postulowany przez badaczy.

Zapinki, ok. 1300 p.n.e., środkowe niemcy

Niektóre zmiany konstrukcyjne jak w przypadku zapinek celtyckich, tłumaczone są zmianami społecznymi. W tym przypadku rzemieślnicy przeszli z wykonywania niezwykle skomplikowanych fibul na prostsze i tańsze formy. Jest to tłumaczone kryzysem elit i dostosowaniem się wytwórców do nowego rynku zbytu (jednak w źródłach pisanych występują ciągle imiona wodzów).

zNÓW CELTOWIE, TYM RAZEM WERSJA PROSTSZA

Zapinek używano aż do średniowiecza. Około XII/XIII wieku popularność zdobywają guziki. Są praktyczniejsze, występują w wielu formach.
Jednak konstrukcja fibuli jest ciągle wykorzystywana w broszach.

GUZIKI, wiek XVII w.

Co ciekawe pewne elementy dekoracyjne fibul palczastych z IV i V w n.e. przekazane zostały prawdopodobnie ludom słowiańskim przez gockich epigonów i dziś obecne są w spinkach górali podhalańskich. 

Zapinka ostrogocka V-VI w. (https://barbarzynskie-tsunami....)

Historia owych spinek była wykorzystywana przez propagandę III Rzeszy, próbującej przeforsować narodowość góralską, m.in. w oparciu o pracę Włodzimierza Antoniewicza i idące w duchu paradygmatu kulturowo-historycznego teorie.

Wizygockie zapinki z hiszpanii

Zapinki są zatem małymi przedmiotami, lecz wywoływały ogromne emocje.

spinka podhalańska. Widoczne nawiązania do fibul palczastych oraz stylizowanych dziobów drapieżnych ptaków 

Fibule wykonywano najczęściej z brązu lub żelaza, ale również ze srebra i złota. Mierzyły od paru do parudziesięciu centymetrów.

złota ostrogocka fibula wysadzana kamieniami półszlachetnymi

Zdobione były przeróżnymi technikami do tego stopnia, że cały mechanizm agrafki bywał skryty. Ozdoby te mogły być jednoczęściowe – w całości wykonane z jednego kawałka metalu lub dwuczęściowe – igła jest doczepiona do kabłąka. Zapinki mogą mieć różne konstrukcje, mogą być podkowiaste, kuszowate, czy zawiaskowate.

berberyjska kobieta z fibulami podkowiastymi

zapinka oczkowata - przykład zapinki kuszowatej

Fibule cebulowate, choć przypominają zapinki kuszowate nie miały sprężynki lecz zawias.

Łuk tworzący zapinkę to kabłąk. Może być on zdobiony liniami rytymi, metopami, grzebieniami czy dyskami. Jak to działa - Przez szatę przechodzi igła i układa się w łożysku igły, które jest częścią pochewki. Pochewka łączy się z nóżką, która może być zakończona guzkiem. Igła zwija się na drugim końcu tworząc sprężynkę. 

Dwa zwoje sprężyny łączy cięciwa, jeśli przechodzi pod kabłąkiem to mówimy, że jest dolna,

cięciwa dolna

 jeśli na zewnątrz kabłąka to nazywamy taki stan rzeczy cięciwą górną.

cięciwa górna

Sprężynka nawinięta jest na oś, którą niekiedy usuwano. Oś przechodzi przez dziurkę – łożysko osi. Nad łożyskiem mógł być haczyk na cięciwę. Czasami nawet występują dwie sprężynki – jedna służy tylko ozdobie, lub sprężynka jest efektownie przedłużona dodatkowym zwojem – mówimy wtedy o sprężynce martwej.

sprężynka nie dość że podwójna to jeszcze martwa, a w środku oś

Odnośnie połączenia nóżki z kabłąkiem wyróżniamy 3 konstrukcje, które mają swoje odbicie w periodyzacji okresu lateńskiego, czyli czasu ekspansji celtyckiej w Europie. Mianowicie: jeśli nóżka nie dotyka kabłąka mówimy o konstrukcji wczesnolateńskiej, jeśli jest połączona obręczą do kabłąka jest to konstrukcja środkowolateńska a jeśli nóżka jest nierozerwalnie połączona z kabłąkiem wyróżnia się konstrukcję późnolateńską.

konstrukcje: A - wczesnolateńska, B,C - środkowolateńska, D - późnolateńska

Dla obszaru Polski najbardziej przydatne są Typologie Józefa Kostrzewskiego z 1919 roku (Kostrzewski J.: Die ostgermanische Kultur der Spatlatenzeit. Tl.l. Leipzig-Würzburg 1919),

oraz Oscara Almgrena - Studien über nordeuropäishe Fibelformen der ersten nahhristlihen Jahrhunderte. Sztokholm 1897, wydanie poprawione Lipsk 1923.

W pierwszej obejmującą środkową Europę w młodszym okresie przedrzymskim (od przełomu III i II w. p.n.e. do pierwszych dziesięcioleci I w. n.e.),  wyróżnionych jest 15 typów od A do O.

typ a WG KOSTRZEWSKIEGO

U Almgrena na znacznie bogatszej bazie źródłowej zostało wyróżnionych aż aż 248 typów w 7 grupach, które z kolei dzielą się na serie.

jedna karta z typologi Almgrena

Oczywiście to nie koniec, bo nauka poszła do przodu - potem wyróżniamy odmiany. Typologia Almgrena ma większy zakres chronologiczny, bo od okresu lateńskiego do okresu wędrówek ludów. Obie typologie są używane do dziś.

Wydaje się, że noszenie zapinek było unormowane jakimiś zasadami obyczajowymi czy praktycznymi. Występują tu pewne reguły. W MOP w kulturze przeworskiej i oksywskiej za archeologiczne wyznaczniki płci uważa się liczbę zapinek w grobie – 1 dla mężczyzn – do spięcia płaszcza i 2 dla kobiet. Krój sukni kobiecej powodował
bowiem, że potrzeba było dwóch fibul do jej spięcia.

rekonstrukcja ubioru plemion germańskich

Jednak w środowisku Markomanów – dzisiejsze Czechy i Niemcy - podwójny zestaw fibul znajdowany był w grobach obu płci.

Niektóre rodzaje fibul są charakterystyczne dla pochówków kobiet np. zapinki kapturkowate serii wschodniej.

zapinki kapturkowate serii wschodniej

Liczba 3-4 owych zapinek jest bardziej charakterystyczna dla grobów kobiet, np. w środowisku gockim kobiety nosiły często dwie identyczne

zapinki na ramionach – do których przyczepiona była kolia paciorków, a 3 fibulą spinano płaszcz,czepiec lub welonu na głowie.

charakterystyczny komplet ozdób dla gockiej kobiety (kultura wielbarska)

W grobach Markomanów w których występowało więcej zapinek, bo 7-9 istnieje korelacja z męskimi szczątkami. Jednak w kulturze wielbarskiej (Goci) istnieją również pochówki kobiece z dużą liczbą zapinek np. 6-ciu, występują one oczywiście w bogato wyposażanych grobach.

Po prawej ozdoby stroju gockiego

Jeśli chodzi o podstawową garść informacji o fibulach to byłoby tyle.

Wbijajcie na YT i zobaczcie resztę moich podcastów (nie zapomnijcie zasubskybować). Wpadnijcie też na fejsa - https://www.facebook.com/etchi... :)

W filmie na YT pełna lista multimediów użytych w artykule.